Saatleri Ayarlama Enstitüsü; benim gözümde Ahmet Hamdi Tanpınar'ın en önemli eseridir. Saatleri Ayarlama Enstitüsü; hiciv tarzında yazılmıştır. Kitap, Türk toplumunun; Tanzimat öncesi, Tanzimat ve Cumhuriyet döneminde ki değişim sürecini konu alır.
Ahmet Hamdi Tanpınar, Saatleri Ayarlama Enstitüsü kitabında Hayri İrdal ile; Türk insanının Batılılaşma etkisiyle değişimini gözler önüne serer. Tanpınar'ın bu kitapta değinmek istediği en önemli konu; Batılılaşmayla birlikte toplumun ve devlet kurumlarının işlevsiz hale gelmesidir. Toplum; Batılılaşmaya uyum sağlamaya çalışırken bocalamakta ve kimlik bunalımı yaşamaktadır.
Saatleri Ayarlama Enstitüsü; Hayri İrdal'ın dedesinin uhrevi işlere yönelerek bir cami yaptırmak istemesiyle başlar. Ancak dede camiye mübarek bir saat, halı ve levha gibi birkaç ufak tefek şey aldıktan sonra vefat eder. Artık bu görev Hayri İrdal'in babasına vasiyet edilmiştir. Ancak yıllar geçse de cami yapılamaz. Hayri İrdal'ın dedesini Osmanlı Devleti ile özdeşleştirirsek, Hayri İrdal ve babası Osmanlı devletinden kalan borçlarla uğraşan Yeni Türkiye gibidir.
Tanzimat öncesi dönemde ana karakterimiz Hayri İrdal ve çevresi simya ile ilgilenmekte, değersiz madenleri değerli hale getirmeye çalışarak kolay yoldan para kazanmak istemektedir. Çünkü servet erimiş ve borca sürüklenilmiştir. Ancak bu şekilde borçların ödeneceği hayal edilmektedir. Aslında Osmanlı İmparatorluğu'nun içinde bulunduğu durumla benzerlik gösterir. Çünkü devlet çöküş döneminde ve borç batağındadır.
Sanayi devriminin başladığı dönemde batılı toplumlarda fabrikalar artmış ve büyük saat kulelerine ihtiyaç duyulmuştur. Ancak Osmanlı'da üretim olmamasına rağmen saat kuleleri yapılmıştır ancak saatler çalışmamaktadır. Saatleri Ayarlama Enstitüsü, ülke de saatleri ayarlamak için kurulmuş bir enstitüdür. Aslında saatleri ayarlamak için bir enstitü kurulmasına ihtiyaç yoktur. Neden saat kulesi yapıldığı bile bilinmemektedir. Enstitü için bir hikaye yazılır, kitapçık bastırılır. Bu enstitünün başına Halit Ayarcı geçer ve yanına Hayri İrdal'ı yardımcı olarak atar. Halit Ayarcı devlet kurumlarıyla görüşerek, hiçbir işlevi olmayan bu kuruma ödenek ayırtır, işe alımlar yapar. Halit Ayarcı'nın elinde tüm çalışanlar bir kukla hükmündedir. Hayri İrdal yaptığı ve yapmadığı işleri sorgulasa da menfaati için ses çıkarmamaktadır. Çünkü artık o bir müdür yardımcısıdır. Bu durum aslında değişen toplum düzeninde bocalayan bireylerin genel duruşudur.
Toplumda Batılılaşma'nın cereyan etme şekli aşağıdaki satırlarda dile getirilmiştir:
Çirkin diyorsunuz, binanaleyh bugünün telakkilerine göre sempatik demektir. Sesi kötü, diyorsunuz, şu halde dokunaklı ve bazı havalara elverişli demektir. Kabiliyetsiz diyorsunuz, o halde muhakkak orijinaldir... Yarından itibaren baldızınız sahnededir, meşhurdur, gazetelerde ismi sık sık geçer ... Gördünüz mü nasıl beğenildi? ... Sizin klasik makamlarınız böyle bir muvaffakiyeti dünyada elde edemezdi." (s.l83-184) "dans ediyoruz, diye birbirlerine yapmadıkları zulüm, işkence kalmıyordu. Küçük baldızım çoraplarını, iskarpinlerini çıkarmış, bir eli partnerinde, bir eli kafi derecede kısa bulmadığı eteklerinde, halısı kaldırılmış cilalı parkenin üzerinde zıplıyor, kendini yerden yere atıyor, tam bir yeri kırıldı diye imdadına koşacağım zaman tekrar kalkıyor, tekrar zıplıyor, kavalyesine sarılıyor acayip çifteler atıyor, bilinmez düşmanları başı ile süzüyor, tekrar yerlere yatıyordu. (s.274)
Kitapta Ahmet Hamdi Tanpınar için ideal insan; Tanzimat öncesi yaşayan ve Hayri İrdal'a saatleri öğreten, işini layıkıyla yapan Muvakkit Nuri Efendi ve Hayri İrdal'ı luzümsuz işler yapmakla suçlayan ve kendisi doktor olmak için çabalayan oğlu Ahmet'tir.
Ahmet Hamdi Tanpınar; Cumhuriyet devri Türkiye'sinin bozuk müesseselerini Saatleri Ayarlama Enstitüsü kitabıyla tenkit etmiştir. Ahmet Hamdi Tanpınar eski CHP milletvekili olması hasebiyle Saatleri Ayarlama Enstitüsü kitabında ki tenkitler kıymetlidir. Çünkü kitap kurumların işlevsizliğini bizzat görmüş bir milletvekili tarafından yazılmıştır.
Mühendis. Şu günlerde İstanbul Üniversitesi Psikoloji bölümünü okuyor. Doğayı, sağlıklı yiyecekleri ve iyi kahveyi seviyor. Küçük bir "merhaba" demekten çekinmeyin!
